Perła Pomorza – gotycki krucyfiks z kamieńskiej katedry w Muzeum Narodowym w Szczecinie.

„Szlachetne to dzieło o wyjątkowej jakości artystycznej...wyróżniający się szlachetnością i harmonią formy oraz doskonałością faktury rzeźbiarskiej. Krucyfiks kamieński wywodzi się z najlepszych tradycji sztuki francuskiej... ten najpiękniejszy na ziemiach Polski krucyfiks” – profesor Gwidon Chmarzyński.

Od momentu powołania Muzeum Historii Ziemi Kamieńskiej - na razie na etapie organizacji, rozpoczął się proces odzyskiwana wywiezionych z miasta niezwykle cennych zabytków. Trwają także systematyczne poszukiwania obiektów, które zaginęły po 1945 roku w do dzisiaj nie wyjaśnionych okolicznościach. Jest to bardzo wyczerpujące zadanie wymagające wytrwałości, dużej cierpliwości i przede wszystkim czasu, jednak przynosi ono efekty. Przykładem są odzyskane 100 - letnie szklane negatywy wykonane przez kamieńskiego fotografa Adolfa Bartelta. Obecnie trwają intensywne poszukiwania zaginionego kondensatora elektrycznego (butelki lejdejskiej) Ewalda Jürgena von Kleista- zabytku niezwykle cennego nie tylko dla nas, ale i dla całego naukowego świata. Mamy również nadzieję, że osławiony skarbiec katedralny i kulisy jego zaginięcia nie do końca jasne, pozwolą nam na poznanie prawdy i ujrzenie kiedyś tych niezwykłych skarbów gromadzonych w katedrze przez ponad 700 lat. Wszystkie te zabytki muzeum traktuje za zaginione, ale nie utracone. Część cennych zabytków pochodzących z Kamienia znajduje się obecnie w Muzeum Narodowym w Szczecinie- do nich należy skarb monet krzyżackich z XV wieku odkrytych na Starym Mieście, czy wywieziony tuż po wojnie z Benic wczesnogotycki krucyfiks z kamieńskiej katedry (ewakuowany w czasie wojny do majątku von Flemmingów wraz ze skarbcem katedralnym - tam szczęśliwie dotrwał do końca wojny). W dzisiejszym artykule chciałbym przedstawić właśnie ten niezwykły zabytek, który jest jednym z najcenniejszych gotyckich obiektów na Pomorzu.

Krucyfiks wykonany jest z dębu, prawdopodobnie pierwotnie wieńczył lektorium, które oddzielało prezbiterium od transeptu katedry. Krucyfiks przedstawia gotycki typ martwego Chrystusa. Ciało wygięte jest w kształcie litery „s” i bezwładnie opada z krzyża. Chrystus ma lekko podciągnięte i ugięte w kolanach nogi. Głowa Chrystusa opuszczona jest w stronę prawego ramienia. Twarz jest idealizowana, ma wyraz głębokiego bólu i smutku. Na biodrach Chrystusa znajduje się perizonium (jest to opaska okalająca biodro) sięgające prawie do kolan. Włosy Chrystusa są modelowane w dekoracyjne pukle opadają łagodnie na ramiona. Krzyż jest nieproporcjonalnie duży w stosunku do postaci konającego Chrystusa. U podstawy zakończony jest kwadratowo, z płaskorzeźbionym popiersiem mężczyzny z banderolą ukazanej w czterolistnym otoku.

Na Pomorzu Zachodnim nie mamy zbyt wiele analogii do Chrystusa z kamieńskiego krucyfiksu. W taki sam sposób został ukazany jedynie na pieczęci kapituły kamieńskiej z 1298 roku, jak również zaginionym pod koniec wojny pacyfikale i zwieńczeniu cyborium. W katedrze na szczycie gotyckiego ołtarza umieszczona jest również mała replika opisywanego krucyfiksu pochodząca z kamieńskiego kościoła św. Mikołaja.

Na przestrzeni wieków postać Chrystusa z krucyfiksu była nieznacznie modyfikowana. Dotyczy to perizonium, które pierwotnie było dłuższe niż ma to miejsce obecnie, jak również kolan na których widać ślady dłuta kontrastujące z gładką powierzchnią drewna. Podczas prac konserwatorskich w katedrze prowadzonych w latach 1847-50 krucyfiks pokryto niefortunnie żółtą powłoką, która miała wg ówczesnych konserwatorów oddać charakter kości słoniowej! W 1931 roku podjęto próbę przywrócenia jego dawnej świetności. Konserwację przeprowadzono w pracowni Kaiser-Friedrich – Museum w Berlinie. Jak wynika z pisma datowanego na 18 grudnia 1931 roku wysłanego do konserwatora zabytków prowincji Pomorze dr. Friedricha Balke (1889-1972) prace konserwatorskie wykazały „że pod żółtym zamalowaniem jest jeszcze jedna szara powłoka, która pochodzi z XVIII wieku i którą da się łatwo usunąć doczyszczając krucyfiks do oryginalnego drewna”. Po konserwacji latem 1932 roku krucyfiks drogą wodną powrócił do Kamienia.

Niestety trudno jest obecnie powiedzieć kto był twórcą takiego dzieła. Na pewno w jego wykonaniu widoczne są wpływy sztuki francuskiej i angielskiej. Część badaczy sugeruje, że wykonany został w warsztacie lubeckim około 1300 roku. Profesor Zofia Krzymuska-Fafius twierdzi, że wykonany został na pewno przed 1308 roku. W tym bowiem roku doszło do konfliktu pomiędzy księciem pomorskim Bogusławem IV a Brandenburczykami. Wówczas to miasto wraz z katedrą i domami kanoników zostało doszczętnie zniszczone. Po tym wydarzeniu przez wiele lat biskupstwo kamieńskie przeżywało kryzys i nie byłoby w stanie zakupić tak misternie wykonanego dzieła, jakim jest bez wątpienia krucyfiks.

Mamy nadzieję, że w przyszłości ten cenny zabytek powróci do kamieńskiej katedry, do miejsca z którym nieprzerwanie związany był przez ponad 600 lat.

Informacje do artykułu pochodzą z książki Zofii Krzymuskiej-Fafius pt. „Studia nad rzeźbą średniowieczną na Pomorzu Zachodnim”, Szczecin 2009.